ŞUURÎ HASAN EFENDİ - FERHENG-I ŞUURÎ, NEVAL ÜL-FUDALÂ VE LISAN ÜL-ACEM

MÜTEFERRİKA’NIN SAĞLIĞINDA MATBAASI’NDA BASILMIŞ 17 KİTABIN SONUNCUSU…

İLK TÜRK MATBAASI MÜTEFERRİKA’NIN 2 CİLT EFSANE KİTABI; FARSÇA’DAN TÜRKÇE’YE EŞSİZ BİR SÖZLÜK…

280 YILLIK... FARSÇA BASILI İLK KİTAP….

Dünyada yayınlanan ilk Farsça-Türkçe kitap ve Müteferrika Matbaası’nda basılan son eser olma özelliği taşıyan yapıt, aynı zamanda Farsça’dan Türkçe’ye eşsiz bir sözlük niteliğindedir. Bu eserden sonra yazılmış olan ilk Farsça kitap 30 yıl sonra Kalküta’da ortaya çıkmış, İran topraklarında yayınlanan ilk Farsça kitap ise 1817 yılında basılmıştır. 500 adetle sınırlı sayıda basılan Müteferrika Matbaası’na ait bu yapıt son derece nadir ve koleksiyonluk bir eserdir. Eser; önsöz, iki cilt ve son sözden oluşmaktadır. Şu’ûrî Hasan Efendi, önsözde Farsça harfleri ve bunların Farsça dil bilgisindeki yerini değerlendirmiştir. İlk cilt (Defter-i Evvel) bazı Farsça deyim, atasözü vb. terimlerin kullanımıyla ilgili anlam bilgisine ayrılırken, ikinci cilt (Defter-i Sânî) alfabetik sıraya göre dizilmiş kelimelerin anlamlarından oluşmaktadır. Ferheng-i Şu’ûrî’de sözlük bilgisinin yanı sıra tarih, coğrafya, mitoloji, halk hekimliği, astronomi, gastronomi, tıp, musiki ve tabii ilimlere dair kıymetli bilgilere de yer verilmektedir. Hekimliğe ilgisini her fırsatta gösteren Hasan Şu’ûrî Efendi eserinde, her kelimeyi örneklendirmeye çalışmış, hatta bazı kelimeler için birden fazla örnek gösterme yoluna gitmiştir. Buna göre kendi ifadesiyle 22.550 madde başı kelimeye verilen mısra, beyit, kıta, mesnevi, nazım ve rubai başlıklı 22.450 örnek bulunmaktadır. Şu’ûrî Hasan Efendi bir sözlükten çok daha fazlası olan Ferheng-i Şu’ûrî’yi; 1682 yılında (Hicri 1092), on iki yıllık bir sürecin sonunda tamamlamıştır. İbn Manzûr’un Lisânü’l-Arab adlı sözlüğüne nazire olarak yazılmış olan Lisânu’l-Acem, yani bilinen adıyla Ferheng-i Şu’ûrî, Farsça kelime ve darb-ı mesel hükmündeki mecazi kullanımların Osmanlı Türkçesi karşılıklarını içermektedir. Kelimelere anlam verildikten sonra, ağırlıklı olarak Fars edebiyatından özellikle Ali Şîr Nevâî’den alınan şahit beyitlerle bu anlamlar desteklenmiştir. Osmanlı Türkçesi’nin Farsça’dan çok fazla etkilenmesi, bu eseri Klasik Türk şiiri araştırmaları için önemli bir kaynak haline getirmiştir. Anadolu’da yazılmış sözlük geleneği içerisinde ihtisas sözlüğü olarak şiiri konu alan bu değerli eser, Osmanlı âlimlerinin ve Şu’ûrî Hasan Efendi’den sonra gelen sözlükçülerin sıkça kullandığı bir kaynak olmuştur.